Тошкент вакцина ва зардоблар илмий-тадқиқот институти кеча, бугун, эртага

                      Абдурахмон Акбаралиевич Ашуров Тошкент вакцина ва зардоблар илмий-тадқиқот институти директори.

 

             100 йилдан ортиқ тарихга эга бўлган Тошкент вакцина ва зардоблар илмий-тадқиқот институти, Хозирги кунда деярли 100 йил олдинги жараёнларни қайтадан ўз бошидан ўтказаяпти десак, муболаға қилмаган бўламиз. Институтнинг 100 йиллиги муносабати билан 2021 йил ноябр ойида "ТашВЗИТИ: кеча, бугун, эртага" мавзусида халқаро илмий-амалий анжуман бўлиб ўтди.

              Институтнинг тамал тоши 1918 йил 17 сентябрда Туркистон Республикаси Соғлиқни сақлаш халқ комиссарлигининг бўйруғи билан Тошкентда Ҳарбий Госпитал ҳудудида микробиологик лаборатория ташкил этиши билан қўйилди. Бу лаборатория мудири Греков А.Д эди. Ушбу лаборатория кейинчалик Эпидемиология ва микробиология институтига айланди. Ўша даврда нафақат Республикада, балки бутун Ўрта Осиёда чечак, вабо каби касалликлар кенг тарқалган бўлиб, эпидемиологик вазият нихоятда оғир эди. Шу сабабли институт бутун имкониятларини ушбу касалликларни бартараф қилишга ва Республикада умумий эпидемиологик вазиятни яхшилашга йўналтирди.

               1950 йилга келиб, институтда қатор янги лабораториялар ва бўлимлар ташкил этилиб, алохида бакпрепаратлар ишлаб чиқарадиган бўлимлар ишга тушди. Шу йили СССР Вазирлар Кенгашининг қарори билан институт Тошкент вакцина ва зардоблар илмий-тадқиқот институти деб ўзгартирилди ва СССР Соғлиқни сақлаш Вазирлиги тасарруфига ўтказилди.

                Институт ўз ишлаб чиқариш бўлимига эга бўлиб, илмий тадқиқотлар натижасидаги ишланмалар, яратилган дори воситалари, вакцина ва зардоблар ва ташхис воситалари шу бўлимда амалиётга тадбиқ этилиб борилди.

               Тошкент вакцина ва зардоблар илмий-тадқиқот институтининг асосий фаолияти йўналишлари ва вазифалари деб қуйидагилар белгиланади:

                Республикада юқумли касалликлар эпидемиологияси ва микробиологияси масалаларини ўрганиш ва илмий ишлаб чиқиш;

                Ҳавфсиз ва доволовчи доривор маҳсулотлар (вакциналар ва зардоблар), шунингдек диагностик дори маҳсулотларни ишлаб чиқариш ва уларнинг самарадорлигини ўрганиш;

                Епидемиологик лабораториялар фаолиятини илмий - услубий бошқариш, пастер станцияларини антиген ва эмлаш материаллари билан таъминлаш;

                Маҳаллий соғлиқни сақлаш органлари ва бошқа ташкилотлар билан епидемик касалликларга қарши кураш бўйича маслаҳатлашиш;

                Институтдан чиққан биринчи илмий ишлар вабо ва чечак билан курашиш муаммосига бағишланган. Институт асосий фаолиятининг ўсиши билан бир қаторда илмий мавзулар ҳам кенгайиб борди ва шу билан бирга ишлаб чиқариладиган бактериологик препаратлар тури ҳам кенгайди. Ичак инфекциялари, томчи инфекциялари, дифтерия, қизамиқ, пневмония микробиологияси эпидемиологиясини ўрганиш бўйича муҳим ишлар олиб борилди. Паразитар касалликлар - лейшманиоз, спирохетоз, гелминтиозни ўрганиш бўйича ишлар кенг миқёсда олиб борилди.

                Республиканинг алоҳида ҳудудлари эпидемиологиясини ўрганиш мақсадида махсус экспедициялар ташкил этилган. Ишлаб чиқариш ишлари соҳасида зардоб ишлаб чиқариш ва уларни тозалаш ва концентрациялаш усуллари ўзлаштирилди.

               1952 йилда қуруқ чечак ва БЦЖ вакцинасини ишлаб чиқариш йўлга қўйилди.

               1957 йилда институт ходимлари томонидан ишлаб чиқилган ўзига хос усул бўйича янги дори –дармонларни, қуруқ антиген истмани аниқлаш учун КУ ва туберкулин ОБФ-БЦЖ вакциналарини ишлаб чиқариш бошлади.

               Ишлаб чиқаришни такомиллаштириш соҳасида институт собиқ Иттифоқ ҳудудида биринчи бўлиб поливалентли гангренага қарши зардоб олиш усулини ишлаб чиқди ва уни ишлаб чиқаришда кенг миқёсида ўзлаштирди. Институтнинг барча асосий ходимлари республикадаги эпидемияга қарши курашда бевосита иштирок етишди. Улуғ Ватан уруши ғалаба билан тугаганидан сўнг, институт республиканинг минтақавий эпидемиологиясини ўрганиш бўйича ишини яна кучайтирди.

               1918 йилдан 1949 йилгача институт 500 га яқин илмий мақолалар чиқарди. Собиқ совет ҳокимияти йилларида 7 кишидан иборат кичик лаборатория катта илмий салоҳиятли мустақил илмий тадқиқот институтга айланди, институт таркибида 566 киши ишлар, шулардан 67 таси илмий ходимлар эди. Илмий ходимлар орасида 4 таси фан доктори улардан бири собиқ иттифоқ тиббиёт фанлари академияси ва Ўзбекистон ССР Фанлар академиясининг мухбир аъзоси, 15 та фан номзоди, 48 та кичик илмий ходим фаолият юритар эди.

               Совет Иттифоқида биринчи марта 1939 йилдан илон захарлари ўрганила бошланди, олиш йўллари ўрганилди ва эфа, гюрза ҳамда кобра илонлари чақишига қарши махсус зардоблар ишлаб чиқариш ўзлаштирилди. (Максианович М.И., Садыков Ф.С., Орлов Б.Н., Джавакова Р.Л.). Чаён ва қорақурт захри ўрганилди, қорақурт захрига қарши зардоб тайёрланди ва 60-х йилларда биринчи марта уларнинг серияли ишлаб чиқарилиши йўлга қўйилди. Бу препаратлар Германия, Югаславия, Ветнам, Ангола, Сурия, Гвинея, Иран, Афғонистон, Покистон ва Иттифоқ республикаларига етказиб берилди. 

               ТошВЗИТИ нинг дунёга танилишида ССР Тиббиёт Фанлари академияси ва Ўзбекистон ССР Фанлар академияси муҳбир аъзоси, 1925 йилдан институтнинг илмий ишлари буйича раҳбари Ходукин Николай Ивановичнинг хиссаси беқиёсдир. У институт ходимлари билан паразитологлар мактабини ташкил этиб, ушбу иш висцерал лейшманиоз, безгак, канали спирахетоз, Ку иситмаси ва паппатачи ва бошқа инфекцияларга хос бўлиб, бутун жахон эътироф этди. Висцерал лейшманиоз бўйича тадқиқотларни ўтказгани учун 1950 йилда у Каспар Вианна бразил медали билан тақдирланди.

               Сўнгги йилларда институт олимлари ва ишлаб чиқариш ходимлари ўта қимматли ва зарур дори воситалари - бифидум ва лактобактеринларни (1981 ва 1984), вирусли гепатит Б учун эритроцитлар иммунодиагностик тест тизимини ишлаб чиқиш, ассимиляция қилиш ва соғлиқни сақлаш амалиётига жорий этишмоқда. (1985) ва A (1988 йилдан), сичқонларнинг Т- ва Б-лимфоцитларига қарши моноспесифик диагностик зардоблар (1987-1988) ва бошқалар.

               1987 йилда ТошВЗИТИ “Вакцина” ИИБ (Илмий ишлаб-чиқариш бирлашма)га айлантирилди ва СССР Тиббий биологик саноат вазирлигининг (Минмедбиопром) “Биопрепарат” Концерни тасарруфига ўтказилди.

               1993 йилда “Вакцина” ИИБ “Узфармсаноат” ДАК тасарруфига ўтказилди.

               1995 йилда “Вакцина” ИИБ ДАК “Узфармсаноат” дан “Узбиофарм” ОАЖ га айлантирилди. Бунда ТошВЗИТИ нинг барча илмий-техник ишланмалари, ишлаб чиқариш майдонлари ва жиҳозлари “Узбиофарм” га ўтказиб юборилди.

               1996 йилдан бошлаб институт маблағ таъминотисиз қолганидан кейин, уни молиялаштириш гранд асосида олиб борила бошланди. Молиялаштириш ҳажми йилдан-йилга камайиб бориши оқибатида, институтнинг асосий илмий салоҳиятга эга илмий ходимлари институтни тарк этдилар.

                Институтнинг шонли тарихига қуйидаги олимлар салмоқли ҳисса қўшдилар. Улар қаторига институтни бошқарган қуйидаги олимларни зикр этиш жоиз: А.Д. Греков (1918-1931 йй), Н.И. Бобилёва (1932-1934 йй), С.И. Гришин (1938-1941 йй), М.С. Захарова (1941-1944 йй), А.Б. Иноғомов (1944-1962 йй), Б.Х. Магзумов (1962-1963 йй), А.А. Абидов (1964-1981 йй), Бахрамов М.С.

                ТошВЗИТИ ўз фаолияти давомида давлатимиздаги энг йирик илмий марказлардан бири бўлиб, юқумли касалликлар борасида илк давлат ташкилотига айланди, турли юқумли касалликларни ўрганиш, ташхислаш ва уларни олдини олиш каби долзарб муаммоларни ўрганувчи йирик марказлардан бирига айланди. Институт олимлари томонидан 120 дан ортиқ номдаги вакцина ва зардоблар, даволаш, ташхис ва бошқа профилактика воситалари ишлаб чиқарилиб, тиббиёт амалиётига тадбиқ этилди. Ҳатто 1959 йилда Москва шаҳрида Ҳиндистондан кириб келиб, вужудга келган Чинчечак касаллиги эпидемиясини тўхтатишда Институтда ишлаб чиқарилган Чинчечакга қарши вакцинаси касалликни бартараф этишда ишлатилди.

                Институтнинг ишлаб чиқариш бўлимларида тайёрланган маҳсулотлар Яқин ва Ўрта шарқ, Лотин Америкаси ва Африкадаги 500 дан ортиқ истеъмолчиларига экспорт қилинган.

                ТошВЗИТИ нинг дунё ҳамжамияти томонидан юқори баҳоланган илмий ютуқлари натижалари, ишлаб чиқарилган иммунобиологик препаратлари сифатида қуйидагилар амалиётга тадбиқ этилган:

АСОСИЙ ВАКЦИНАЛАР: Куйдиргига қарши вакцина, Гонорреяга қарши вакцина, Чинчечакга қарши вакцина, Қутуришга қарши вакцина, Ўлатга қарши вакцина, Туберкулёзга қарши БЦЖ вакцина, Vi-антигенли ичтерламага қарши вакцина, Стафилококк вакцинаси, АКДС-вакцинаси, АДС-вакцинаси, АДС-М-вакцинаси, АС-анатоксин.

ЗАРДОБ ВА ИММУНОГЛОБУЛИНЛАР: Қоқшолга қарши зардоб, Нормал от зардоби, Кобра, эфа, гюрза илонлари заҳрига қарши поливалент зардоб, Қутуришга қарши антирабик иммуноглобулин, Кўк-йирингли таёқчага қарши иммуноглобулин, ичтерлама, дизентерия, эшерихозлар, паратиф А, паратиф В касалликларига қарши зардоблар.

НОРМОФЛОРА ПРЕПАРАТЛАРИ: Бифидумбактерин, Лактобактерин, Бификол, Колибактерин.

БАКТЕРИОФАГЛАР: Стафилококк бактериофаги, Дизентерия бактериофаги, Сальмонеллёз бактериофаги, Ичтерлама бактериофаги.

ДИАГНОСТИКУМЛАР: Ичтерлама диагностикуми, паратиф А диагностикуми, паратиф В диагностикуми, Дизентерия диагностикумлари, Туберкулин, Гепатита В эритроцитар диагностикуми, Гуморал иммунитетни аниқлайдиган тест-система, Диагностик зардоблар.

ҚОН ПРЕПАРАТЛАРИ: Донор Альбумини, Нормал иммуноглобулин, Гистоглобулин.

              Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 25 ноябрьдаги ПҚ-4899-сонли «Биотехнологияларни ривожлантириш ва мамлакатнинг биологик хавфсизлигини таъминлаш тизимини такомиллаштириш бўйича комплекс чора-тадбирлар тўғрисида» номли Қарорида ТошВЗИТИ ни қайта тиклаш вазифаси қўйилган. Ушбу қарорда ТошВЗИТИ нинг маҳаллий иммунобиологик препаратлар яратиш, вакцина ва зардоблар ишини ва фармацевтик биотехнологияни ривожлантириш йўлида амалга оширилаётган ишлар қўллаб-қувватланган.

              Институт олдига қўйилган вазифалари этиб, Иммунобиологик препаратлар, вакцина ва зардоблар, турли ташхис ва даволаш воситаларини фундаментал ва амалий тадқиқотлар олиб бориш орқали уларни яратиш, амалиётга тадбиқ этиш, технологияларини ишлаб чиқариш, мавжудларини такомиллаштириш ҳисобланади.

              Ўзбекистон Республикаси Президентининг ПҚ-4899-сонли Қарорини амалга босқичма-босқич тадбиқ этиш борасида Институт жамоаси томонидан бир қатор ишлар олиб борилди, шу жумладан институтда 13 та лабораториялар ташкил этилиб, улар юқори малакали кадрлар билан тўлдирилди.

              Институт ходимлари, шу жумладан, турдош ва ҳорижий илмий-амалий марказлар билан ҳамкорликни йўлга қўйдилар. Ушбу ҳамкорликнинг бирламчи натижалари сифатида Институтнинг АҚШ нинг “IGN-International” билан ҳамкорликда олиб борган ишларини келтириш мумкин.

              Олимларимиз қисқа муддатда реконвалесцент донорлар плазмасидан унинг гаммаглобуллин фракциясини тозалаш орқали, шартли номи “Ковиглобин” бўлган, аэрозоль шаклидаги пассив иммунизациялаш воситасини яратдилар. Ушбу препарат умумий 4,5% оқсил сақлаган ҳолда, специфик антитаналар миқдори 1:250 ни ташкил этди. Вирусология ИТИ лабораториясида ИХЛА усулида олиб борилган синовлар ижобий натижаларни кўрсатди. Вируснейтрловчи RBD антитанал миқдори препаратнинг 3-та серияларида 76,28 дан 200,0 AU/мл гача эканлиги тасдиқланди. Унинг безарарлиги, реактогенмаслиги тасдиқланиб, ҳозирда препаратнинг клиникаолди соновлари ва стандартлаш борасида тадқиқотлар олиб борилмоқда.

              Препаратни касаллик юқиши мумкин бўлганлар профилактикаси учун, янги касалланганлар учун касалликнинг енгил бошланғич даврида 2-3 мл миқдорда ингаляция усулда 5-8 дақиқа давомида тавсия этиш режалаштирилган.

              Бу усулни келгусида асосий даво усули билан биргаликда қўллаш мумкин бўлиб, оғир ҳолга ўтиш ҳолларини ва ўлимнинг олдини олиш мумкин.

              Институт олимлари томонидан ишлаб чиқарилаётган барча вакциналар иммуногенлигини ошириш мақсадида, бутун дунё амалиётида адъювант сифатида қўлланиб келинаётган Алюминий гидроксид ўрнига унинг 0,5% гели ва лимфоид тўқималарнинг постмолекуляр гидролиз маҳсулот аралашмаларини қўллаш тавсия этилган. Олинган адъювант намуналарининг токсиклик, реактогенлик, адъювантлик хоссалари ўрганилди.

              Албатта, институтнинг бугунги кундаги ютуқларидан, унинг олдида ечимини кутаётган муаммолар беқиёс бўлиб, улар ҳозирда қурилаётган Tashkent Pharma Park фармацевтик кластерининг қурилиши ва ишга тушиши билан, замонавий жиҳозланган лаборатория ва ишлаб чиқариш базалари барча муаммоларнинг ечимига кафолат бўла олади.